Iδέες, συλλογισμοί και φαντασία των μαζών

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

Του Γκυστάβ Λε Μπον / Gustave Le Bon

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3^ο: Iδέες, συλλογισμοί και φαντασία των μαζών

1. Οι ιδέες των μαζών

 Μελετώντας σε ένα παλαιότερο έργο το ρόλο των ιδεών στην εξέλιξη των λαών αποδείξαμε ότι κάθε πολιτισμός πηγάζει από έναν μικρό αριθμό θεμελιωδών ιδεών που σπάνια ανανεώνονται. Εκθέσαμε πώς αυτές οι ιδέες εγκαθίστανται μέσα στην ψυχή των μαζών με ποια δυσκολία εισχωρούν σε αυτήν, και τη δύναμη που αποκτούν αφού εισχωρήσουν σε αυτή. Δείξαμε επίσης ότι οι μεγάλες ιστορικές αναταραχές πηγάζουν πο­λύ συχνά από αλλαγές αυτών των θεμελιωδών ιδεών.

Έχοντας επαρκώς ασχοληθεί με αυτό το θέμα δεν θα επανέλθω σε αυτό και θα περιοριστώ να πω κάποια λόγια για τις ιδέες τις προσιτές στις μάζες, και κάτω από ποιες μορφές τις αντιλαμβάνονται.

Μπορούμε να τις χωρίσουμε σε δύο κατηγορίες.

Στη μία θα τοπο­θετήσουμε τις τυχαίες και προσωρινές ιδέες, που δημιουργούνται κά­τω από επιδράσεις της στιγμής: η προκατάληψη για ένα άτομο ή μια θεωρία, για παράδειγμα.

Στην άλλη τις θεμελιώδεις ιδέες, στις οποίες το περιβάλλον, η κληρονομικότητα η κοινή γνώμη δίνουν μια μεγάλη σταθερότητα: τέτοιες ήταν άλλοτε οι θρησκευτικές ιδέες, σήμερα οι δημοκρατικές και κοινωνικές ιδέες.

Οι θεμελιώδεις ιδέες θα μπορούσαν να παρασταθούν με τη μάζα των νερών ενός ποταμού που κυλάει αργά στο ρεύμα του· οι προσωρινές ιδέες με τα μικρά κύματα που πάντα αλλάζουν, ταράζουν την επιφάνειά του, και τα οποία, αν και δίχως πραγματική σημασία, είναι περισσότερο ορατά από την πορεία του ίδιου του ποταμού.

Στις μέρες μας, οι μεγάλες θεμελιώδεις ιδέες με τις οποίες έζησαν οι πρόγονοι μας μοιάζουν όλο και περισσότερο ασταθείς και, ταυτόχρονα, οι θεσμοί που στηρίζονταν πάνω τους βρίσκονται βαθιά κλονισμένοι. Επί του παρόντος διαμορφώνονται πολλές από αυτές τις μικρές εφήμερες ιδέες, για τις οποίες μιλούσα πριν, όμως ελάχιστες ανάμεσά τους μοιά­ζουν να μπορούν να αποκτήσουν μια καταλυτική επιρροή.

Όποιες και αν είναι οι ιδέες που υποβάλλονται στις μάζες, δεν μπο­ρούν να αποβούν κυρίαρχες παρά μόνο υπό την προϋπόθεση να πάρουν ένα σχήμα πολύ απλό, και να παρουσιαστούν μέσα στο πνεύμα τους με τη μορφή εικόνων. Καθώς κανένας λογικός σύνδεσμος αναλογίας ή διαδοχής δεν συνδέει μεταξύ τους αυτές τις ιδέες-εικόνες, αυτές μπορούν να υποκαταστήσουν η μία την άλλη όπως τα γυαλιά του μαγικού φανα­ριού, τα οποία ο πειραματιστής ανασύρει από το κουτί όπου ήταν τοπο­θετημένα το ένα πάνω στο άλλο. Μπορούμε λοιπόν να δούμε μέσα στις μάζες τη διαδοχή των πιο αντιφατικών ιδεών. Ανάλογα με τις συγκυρίες της στιγμής, η μάζα θα τεθεί υπό την επιρροή μιας από τις διάφορες ιδέες που έχουν εναποθηκευθεί στο νου της και θα προβεί επομένως σης πιο ανόμοιες ενέργειες. Η πλήρης απώλειά της του κριτικού πνεύματος δεν της επιτρέπει να αντιληφθεί τις αντιφάσεις τους.

Εδώ, εξάλλου, δεν έχουμε να κάνουμε με ένα φαινόμενο ιδιαίτερο στις μάζες. Το συναντούμε σε πολλά μεμονωμένα άτομα, όχι μόνο ανά­μεσα στις πρωτόγονες υπάρξεις, αλλά σε όλους αυτούς που, με κάποια πλευρά του πνεύματος τους -οι οπαδοί μιας ισχυρής θρησκευτικής πί­στης, για παράδειγμα- προσεγγίζουν τους πρωτόγονους. Το έχω παρα­τηρήσει, για παράδειγμα, στους εγγράμματους Ινδούς, που εκπαιδεύτηκαν στα ευρωπαϊκά μας πανεπιστήμια και που απέκτησαν όλα τα διπλώματα.  Πάνω στο αμετάβλητο έδαφος τους των κληρονομημένων θρη­σκευτικών ή κοινωνικών ιδεών, είχε προσεπιτεθεί, δίχως καθόλου να τις αλλοιώσει, ένα στρώμα δυτικών ιδεών δίχως συγγένεια με τις πρώτες. Ανάλογα με τις συγκυρίες της στιγμής, οι μεν ή οι δε εμφανίζονταν με την ιδιαίτερη ακολουθία τους του λόγου, κα το ίδιο άτομο παρουσίαζε έτσι τις πιο πρόδηλες αντιφάσεις. Αντιφάσεις περισσότερο φαινομενι­κές παρά πραγματικές, γιατί, οι κληρονομικές ιδέες από μόνες τους, εί­ναι αρκετά ισχυρές στο μεμονωμένο άτομο για να γίνουν αληθινά ελα­τήρια συμπεριφοράς. Μόνο όταν, από διασταυρώσεις, ο άνθρωπος βρίσκεται ανάμεσα σε διαφορετικές κληρονομικές παρορμήσεις, οι πρά­ξεις μπορούν να είναι από τη μια στιγμή στην άλλη εντελώς αντιφατι­κές. Είναι ανώφελο να επιμείνουμε εδώ πάνω σε αυτά τα φαινόμενα, πα­ρόλο που η ψυχολογική τους σημασία είναι θεμελιώδης. Θεωρώ ότι χρειάζονται τουλάχιστο δέκα χρόνια ταξιδιών και παρατηρήσεων, για να φτάσουμε να τα καταλάβουμε.

Οι ιδέες, καθώς δεν είναι προσιτές στις μάζες παρά αφού περι­βληθούν μια μορφή πολύ απλή, πρέπει, για να γίνουν δημοφιλείς, να υφίστανται συχνά τις πιο πλήρεις μεταμορφώσεις. Όταν πρόκειται για φιλοσοφικές ή επιστημονικές ιδέες λίγο υψηλές, μπορούμε να διαπι­στώσουμε το βάθος των τροποποιήσεων που τους είναι απαραίτητες για να κατεβούν σταδιακά μέχρι το επίπεδο των μαζών. Αυτές οι τροποποιήσεις εξαρτώνται κυρίως από τη φυλή στην οποία ανήκουν αυτές α μάζες^- είναι όμως, πάντα μειωτικές και απλουστευτικές. Επίσης, δεν υπάρχει καθόλου, στην πραγματικότητα, από κοινωνικής άποψης, ιε­ραρχία των ιδεών, δηλαδή ιδέες περισσότερο ή λιγότερο υψηλές. Από μόνο το γεγονός ότι μα ιδέα φτάνει στις μάζες και μπορεί να τις συγκι­νήσει, απογυμνώνεται σχεδόν από όλα όσα έκαναν την υπεροχή της και το μεγαλείο της.

Η ιεραρχική αξία μιας ιδέας είναι, εξάλλου, δίχως σημασία. Πρέπει να λαμβάνονται υπόψη μόνο τα αποτελέσματα που προκαλεί. Οι χρι­στιανικές ιδέες του Μεσαίωνα οι δημοκρατικές ιδέες του περασμένου αιώνα οι κοινωνικές ιδέες του σήμερα σίγουρα δεν είναι πολύ υψηλές. Μπορούμε φιλοσοφικά να τις θεωρήσουμε ως αρκετά ευτελείς πλάνες. Εντούτοις ο ρόλος τους ήταν -και θα συνέχισα να είναι τεράστιος, και θα λογαριάζονται για καιρό ανάμεσα στους πιο ουσιαστικούς παράγο­ντες της διοίκησης των κρατών.

Έστω και αν η ιδέα έχει υποστεί τροποποιήσεις που την καθιστούν προσιτή στις μάζες, δεν ενεργεί παρά όταν, με διάφορες διαδικασίες που θα μελετηθούν αλλού εισχωρεί μέσα στο ασυνείδητο και γίνεται ένα αί­σθημα Αυτή η μεταμόρφωση είναι γενικά πολύ αργή.

Δεν πρέπει να πιστέψουμε, άλλωστε, ότι, επειδή η ορθότητα μιας ιδέας έχει αποδειχθεί, μπορεί αυτή να παραγάγει τα αποτελέσματά της, ακό­μα και στα καλλιεργημένα πνεύματα. Αυτό το αντιλαμβανόμαστε καθώς βλέπουμε πόσο, η πιο σαφής απόδειξη, έχει μικρή επιρροή πάνω στην πλειονότητα των ανθρώπων. Την περιφανή προφάνεια θα μπόρεσα να την αναγνωρίσει ένας πεπαιδευμένος ακροατής· όμως θα επαναφερθεί γρήγορα από το ασυνείδητο του στις πρωτόγονες αντιλήψεις του. Δείτε τον πάλι μετά από κάποιες ημέρες, και θα σας παραθέσει εκ νέου τα πα­λιά του επιχειρήματα ακριβώς με τους ίδιους όρους. Πράγματι, τα αι­σθήματα δημιουργήθηκαν  κάτω από την επίδραση προηγούμενων ιδεών επομένως, μόνο αυτές δρουν πάνω στα βαθιά ελατήρια των πράξεων μας και των λόγων μας.

Όταν, με διάφορες διαδικασίες, μια ιδέα έχει καταλήξει να χαραχθεί μέσα στην ψυχή των μαζών, αποκτά μια ακαταμάχητη ισχύ και ανα­πτύσσει μα ολόκληρη σειρά από συνέπειες. Οι φιλοσοφικές ιδέες που κατέληξαν στη Γαλλική Επανάσταση έκαναν καιρό να ριζώσουν μέσα στη λαϊκή ψυχή. Γνωρίζουμε την ακαταμάχητη δύναμή τους όταν εγκαταστάθηκαν σε αυτήν. Η ορμή ενός ολόκληρου λαού προς την κατάκτηση της κοινωνικής ισότητας, προς την πραγμάτωση αφηρημένων δικαιωμάτων και ιδεατών ελευθεριών έκανε να κλονιστούν όλοι οι θρόνοι και τάραξε βαθιά τον δυτικό κόσμο. Επί είκοσι χρόνια οι λαοί έπεφταν ο ένας πάνω στον άλλον, και η Ευρώπη γνώρισε εκατόμβες συγκρίσιμες με αυτές του Τζένγκις Χαν και του Ταμερλάνου. Ποτέ δεν φάνηκε τόσο καθαρά αυτό που μπορεί να προκαλέσει η εξαπόλυση ιδεών, ικανών να αλλάξουν τον προσανατολισμό των αισθημάτων.

Αν χρειάζεται πολύς καιρός στις ιδέες για να εγκατασταθούν μέσα στην ψυχή των μαζών, ένας χρόνος όχι λιγότερο σεβαστός τούς είναι απαραίτητος για να βγουν από αυτήν. Επομένως, οι μάζες είναι πάντα από την άποψη των ιδεών, καθυστερημένες πολλές γενιές, σε σχέση με τους επιστήμονες και τους φιλοσόφους. Όλοι οι πολιτικοί άντρες γνωρί­ζουν σήμερα την πλάνη που περιέχουν οι θεμελιώδεις ιδέες που αναφέ­ραμε πριν λίγο, αλλά επειδή η επίδραση τους είναι ακόμα πολύ ισχυρή, αυτοί είναι υποχρεωμένοι να κυβερνούν σύμφωνα με αρχές στην αλή­θεια των οποίων έχουν σταματήσει να πιστεύουν.

2. Οι συλλογισμοί των μαζών

Δεν μπορούμε να πούμε με απόλυτο τρόπο ότι οι μάζες δεν μπορούν να επηρεαστούν από συλλογισμούς. Όμως τα επιχειρήματα που χρησιμο­ποιούν, και αυτά που επιδρούν πάνω τους, φαίνονται, από την άποψη της λογικής, μιας τόσο κατώτερης τάξης που μόνο αναλογικά μπορούμε να τα χαρακτηρίσουμε συλλογισμούς.

Οι κατώτερα συλλογισμοί των μαζών είναι, όπως οι υψηλοί συλλο­γισμοί, βασισμένοι σε αρμούς: όμως, οι ιδέες που συνδυάζονται από τις μάζες, δεν έχουν μεταξύ τους παρά μόνο φαινομενικούς δεσμούς ομοιότητας ή διαδοχής. Συνάπτονται όπως οι ιδέες ενός Εσκιμώου που, γνω­ρίζοντας από εμπειρία ότι ο πάγος, σώμα διαφανές, λιώνει μέσα στο στόμα, συμπεραίνει από αυτό ότι το γυαλί, σώμα ομοίως διαφανές, πρέπει επίσης να λιώσει μέσα στο στόμα ή όπως αυτές του αγρίου, που φαντάζεται ότι τρώγοντας την καρδιά ενός θαρραλέου εχθρού αποκτά την αντρεία του ή, ακόμα όπως αυτές του εργάτη, που, επειδή τον εκμε­ταλλεύτηκε κάποιο αφεντικό, βγάζει από αυτό το συμπέρασμα ότι όλα τα αφεντικά είναι εκμεταλλευτές.

Συνδυασμός ανόμοιων πραγμάτων, που δεν έχουν ανάμεσά τους παρά σχέσεις φαινομενικές, και άμεση γενίκευση ιδιαίτερων καταστά­σεων αυτά είναι τα χαρακτηριστικά της ομαδικής λογικής. Αυτής της τάξης συνδυασμούς παρουσιάζουν πάντα στις μάζες, οι ρήτορες που ξέρουν να τις μεταχειρίζονται. Μόνο αυτοί μπορούν να τις επηρεάσουν. Μια αλυσίδα αυστηρών συλλογισμών θα ήταν ολοκληρωτικά ακατανόητη για τις μάζες, και γι’ αυτό επιτρέπεται να πούμε ότι δεν συλλογίζονται ή συλλογίζονται λάθος, και δεν μπορούν να επηρεαστούν από ένα συλλογισμό. Η αδυναμία ορισμένων λόγων που άσκησαν μια τεράστια επιρ­ροή στους ακροατές τους, ενίοτε ξαφνιάζει στην ανάγνωση· ξεχνούμε όμως ότι κατασκευάστηκαν για να παρασύρουν ομάδες, και όχι για να διαβαστούν από φιλοσόφους. Ο ρήτορας, σε ενδόμυχη επικοινωνία με τη μάζα ξέρει να ξυπνά τις εικόνες που την αποπλανούν. Αν το πετύ­χει, ο σκοπός του επιτεύχθηκε· και ένας τόμος δημηγοριών δεν αντισταθμίζει κάποιες φράσεις που πέτυχαν να αποπλανήσου τις ψυχές που έπρεπε να πείσουν.

Είναι ανώφελο να προσθέσουμε ότι η αδυναμία των μαζών να συλ­λογιστούν ορθά τις στερεί από κάθε κριτικό πνεύμα, δηλαδή από την ικα­νότητα να διακρίνουν την αλήθεια από την πλάνη, να εκφέρουν μια σα­φή κρίση. Οι κρίσεις που δέχονται δεν είναι παρά κρίσεις επιβεβλημένες, και ποτέ κρίσεις που τις συζήτησαν. Πολλά είναι, από αυτήν την άποψη, τα άτομα που δεν υψώνονται πάνω από τις μάζες. Η ευκολία με την οποία ορισμένες απόψεις γίνονται γενικές οφείλεται κυρίως στην αδυναμία των περισσότερων ανθρώπων να σχηματίσουν μια ιδιαίτερη άποψη, βα­σισμένη στους δικούς τους συλλογισμούς.

3. Η φαντασία των μαζών

Η παραστατική φαντασία των μαζών, όπως αυτή όλων των όντων στα οποία δεν παρεκβαίνει ο συλλογισμός, είναι επιδεκτική στο να είναι βαθιά εντυπωτική. Οι εικόνες που ανακαλούνται στο πνεύμα τους από ένα πρόσωπο, ένα γεγονός, ένα δυστύχημα, έχουν σχεδόν τη ζωηρότητα των αληθινών πραγμάτων. Οι μάζες βρίσκονται λίγο στην κατάσταση του κοιμωμένου, του οποίου η λογική, που αναστέλλεται στιγμαία, αφήνει να αναδυθούν μέσα στο πνεύμα εικόνες μας υπέρμετρης έντασης, οι οποίες όμως θα σκόρπιζαν γρήγορα στην επαφή με τη σκέψη. Οι μάζες, καθώς δεν είναι ικανές ούτε για σκέψη ούτε για συλλογισμό, δεν γνωρίζουν το απίθανο: έτσι, τα πιο απίθανα πράγματα, είναι γενικά τα πιο εντυπωσιακά.

Και, γι’ αυτό, είναι πάντα οι μεταφυσικές και μυθικές πλευρές των γεγονότων που κάνουν περισσότερο εντύπωση στις μάζες. Το μετα­φυσικό και το μυθικό είναι, στην πραγματικότητα τα αληθινά στηρίγ­ματα ενός πολιτισμού. Μέσα στην ιστορία, το φαινόμενο έπαιξε πάντα ένα ρόλο πολύ πιο σημαντικό από την πραγματικότητα. Εκεί, το μη πραγματικό επικρατεί πάντα πάνω στο πραγματικό.

Οι μάζες, καθώς δεν μπορούν να σκεφτούν παρά μόνο με εικόνες, δεν εντυπωσιάζονται παρά μόνο από εικόνες. Μόνο αυτές α τελευταίες τις τρομάζουν ή τις παραπλανούν και γίνονται ελατήρια δράσης.

Γι’ αυτό οι θεατρικές παραστάσεις, που δίνουν την εικόνα υπό την πιο σαφή της μορφή, έχουν πάντα μια τεράστια επίδραση πάνω στις μά­ζες. Άρτος και θεάματα συνιστούσαν άλλοτε για τον ρωμαϊκό όχλο το ιδεώδες της ευτυχίας. Καθώς η μια εποχή διαδεχόταν την άλλη αυτό το ιδεώδες λίγο άλλαξε. Τίποτα δεν πλήττει περισσότερο τη λαϊκή φαντασία όσο ένα θεατρικό έργο. Όλη η αίθουσα δοκιμάζει ταυτόχρονα τις ίδιες συγκινήσεις, και αν αυτές οι τελευταίες δεν μεταμορφώνονται πάραυτα σε πράξεις, είναι που, ο πιο ασυνείδητος θεατής δεν μπορεί να αγνοεί ότι είναι θύμα ονειροπολημάτων, και ότι γέλασε ή έκλαψε με φαντα­στικές περιπέτειες. Κάποιες φορές, όμως, τα αισθήματα που υποβάλ­λονται από τις εικόνες, είναι αρκετά δυνατά για να τείνουν, όπως οι συνήθεις υποβολές, να μεταμορφωθούν σε πράξεις. Συχνά διηγούνται την ιστορία αυτού του λαϊκού δραματικού θεάτρου, που ήταν υποχρεωμέ­νο να προστατεύει στην έξοδο τον ηθοποιό που παρίστανε τον προδό­τη, για να τον απαλλάξει από τις βιαιότητες των θεατών, των αγανακτισμένων από τα φανταστικά του εγκλήματα. Εδώ βρίσκεται, πιστεύω, μία από τις πιο αξιοσημείωτες ενδείξεις της διανοητικής κατάστασης των μαζών, και κυρίως της ευκολίας με την οποία κανείς τις υποβάλλει. Το μη πραγματικό έχει τόση σχεδόν σημασία στα μάτια τους όση και το πραγματικό. Έχουν μια προφανή τάση να μην τα διακρίνουν.

Είναι πάνω στη λαϊκή φαντασία που είναι θεμελιωμένες η ισχύς των πορθητών και η δύναμη των κρατών. Δρώντας πάνω σε αυτή, παρασύρουν τις μάζες. Όλα τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα η δημιουργία του Βου­δισμού, του Χριστιανισμού, του Ισλαμισμού, η Μεταρρύθμισα η Επα­νάσταση και, στις μέρες μας, η απειλητική εισβολή του Σοσιαλισμού, είναι οι άμεσες ή μακρινές συνέπειες δυνατών εντυπώσεων που παρή­χθησαν στη φαντασία των μαζών.

Επίσης, οι μεγάλοι πολιτικοί άντρες όλων των εποχών και όλων των χωρών, συμπεριλαμβανομένων των πιο απόλυτων δεσποτών, θεώρη­σαν τη λαϊκή φαντασία ως το στήριγμα της δύναμής τους. Ποτέ δεν προ­σπάθησαν να κυβερνήσουν εναντίον της. «Επειδή έγινα καθολικός», έλε­γε ο Ναπολέων στο Συμβούλιο της Επικρατείας, «τελείωσα τον πόλεμο του Βεντέ- επειδή έγινα μουσουλμάνος εγκαταστάθηκα στην Αίγυπτο, επειδή έγινα παπικός κέρδισα τους ιερείς στην Ιταλία. Αν κυβερνούσα ένα λαό Εβραίων, θα αναστήλωνα το Ναό του Σολομώντα».

Ποτέ, ίσως, από τον καιρό του Αλεξάνδρου και του Καίσαρα κανένας μεγάλος άντρας δεν κατάλαβε καλύτερα πώς πρέπει να εντυπωσιάζεται η φαντασία των μαζών. Η διαρκής του μέριμνα ήταν να την εξάψει Αυτό σκεφτόταν στις νίκες του, στις δημηγορίες του, στους λόγους του, σε όλες του τις πρό­ζας Ακόμα και στο νεκρικό του κρεβάτι αυτό σκεφτόταν.

Πώς εντυπωσιάζει κανείς τη φαντασία των μαζών, θα το δούμε σε λίγο. Ας πούμε από τώρα ότι, αποδείξεις που προορίζονται να επηρεά­σουν τη διάνοια κα την κρίση, θα ήταν ανίκανες να φτάσουν αυτόν το σκοπό. Ο Αντώνιος δεν είχε ανάγκη από μια επιδέξια ρητορική για να συνεγείρει το Λαό έναντι όντων δολοφόνων του Καίσαρα. Του διάβασε τη διαθήκη του και του έδειξε το πτώμα του.

Όλα όσα εξάπτουν τη φαντασία των μαζών, παρουσιάζονται υπό τη μορφή μιας εικόνας συγκινητικής και καθαρής απαλλαγμένης από πρό­σθετη ερμηνεία, ή μην έχοντας άλλη συνοδεία από κάποια θαυμαστά γε­γονότα: μια μεγάλη νίκη, ένα μεγάλο θαύμα, ένα μεγάλο έγκλημα, μια μεγάλη ελπίδα. Ενδιαφέρει να παρουσιάζονται τα πράγματα χονδρικά, και χωρίς ποτέ να προσδιορίζεται η γένεση τους. Εκατό μικρά εγκλήμα­τα ή εκατό μικρά δυστυχήματα δεν θα εξάψουν καθόλου τη φαντασία των μαζών ενώ, ένα μόνο σημαντικό έγκλημα, μια μόνο καταστροφή, θα τις πλήξουν βαθιά, έστω και με αποτελέσματα απείρως λιγότερο κα­ταστροφικά από τα εκατό μικρά δυστυχήματα συγκεντρωμένα. Η με­γάλη επιδημία γρίπης, που έκανε να χαθούν στο Παρίσι πέντε χιλιάδες άνθρωποι, μέσα σε μερικές εβδομάδες, λίγο συγκίνησε τη λαϊκή φαντασία. Αυτή η αληθινή εκατόμβη δεν μεταφραζόταν, πραγματικά, σε κάποια ορατή εικόνα, αλλά μονάχα σε εβδομαδιαίες ενδείξεις της στα­τιστικής. Ένα δυστύχημα στο οποίο αντί για πέντε χιλιάδες ανθρώπους θα χάνονταν μόνο πεντακόσιοι, την ίδια μέρα σε ένα δημόσιο χώρο, εξαι­τίας ενός γεγονότος πολύ ορατού, της πτώσης του πύργου Άιφελ, για πα­ράδειγμα, θα είχε προκαλέσει στη φαντασία μια τεράστια εντύπωση. Η ενδεχόμενη απώλεια ενός υπερωκεάνιου που υπέθεταν, ελλείψει νέων, ότι καταποντίστηκε στην ανοιχτή θάλασσα, έπληξε βαθιά, επί οκτώ ημέ­ρες, τη φαντασία των μαζών. Όμως, οι επίσημες στατιστικές δείχνουν ότι, μέσα στην ίδια χρονιά, χάθηκαν χίλια μεγάλα σκάφη. Γι’ αυτές τις διαδοχικές απώλειες κατά τα άλλα πολύ σημαντικές όπως η καταστροφή ζωών κα εμπορευμάτων, οι μάζες δεν ανησύχησαν ούτε στιγμή.

Δεν είναι, επομένως, τα γεγονότα καθαυτά που εξάπτουν τη λαϊκή φαντασία, αλλά μάλλον ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται. Αυτά τα γε­γονότα πρέπει με συμπύκνωση, αν μπορώ να εκφραστώ έτσι, να παρα­γάγουν μια συγκινητική εικόνα που γεμίζει και βασανίζει το π νεύμα. Όταν γνωρίζεις την τέχνη να εντυπωσιάζεις φαντασία των μαζών, σημαίνει ότι γνωρίζεις την τέχνη να τις κυβερνάς.

Πηγή: Gustave Le Bon, Η ψυχολογία των μαζών, Σειρά: Βιβλία που άλλαξαν τον κόσμο, εκδ. το Βήμα, Αθήνα 2010, Μετάφραση Ι.Σ.Χριστοδούλου.

Iδέες, συλλογισμοί και φαντασία των μαζών