Η σύγχρονη δημόσια
σφαίρα (ΜΕΡΟΣ Β')
Αντίστοιχη οφείλει να είναι και η
προσέγγιση της δημόσιας σφαίρα ως αυτοτελούς, επίσης, νομικής κατηγορίας, η
οποία ενσωματώνει στο εσωτερικό ρυθμιστικό πεδίο της τη διαλεκτική σχέση
κράτους – κοινωνίας.
Κράτος και κοινωνία συνιστούν εν
προκειμένω νομικές υποκατηγορίες της δημόσιας σφαίρας των σύγχρονων δημοκρατιών
δυτικού τύπου. Δεν πρόκειται, συνεπώς, για σχέση ενοποίησης του κράτους με την
κοινωνία (Habermas, 1997, 281), αλλά
για την διακριτή νομική τυπολογία μια διαλεκτικής σχέσης, η οποία αποδίδει τη
σχετική, όσο και αμοιβαία αυτονομία των συστατικών εννοιών της, οι οποίες εν
τέλει ανάγονται στην αυτονομία της πολιτικής από την κρατική εξουσία, αλλά και
στη σχετική αυτονομία της τελευταίας από την κοινωνία.
Η σχέση της ιδιωτικής σφαίρας με την
κοινωνία ως υποκατηγορία και συστατικό μέρος της σύγχρονης δημόσιας σφαίρας
αποδεικνύεται εξόχως περίπλοκη.
Η μαζική κοινωνία είναι δημιούργημα του
καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Η θέση του ατόμου – ιδιώτη στις παραγωγικές
σχέσεις αποτελεί τη θεμελιώδη, αλλά και την αποκλειστική βάση της θέσης του
μέσα στην κοινωνία. Όμως, η ανθρώπινη, μαζική, καπιταλιστική κοινωνία είναι
περισσότερο σύνθετη από την απλή συνάρθρωση ενός συγκεκριμένου τρόπου παραγωγής
σε ανθρώπινη κοινότητα με κριτήριο την –ούτως ή άλλως σημαντική- σχέση παραγωγικών
δυνάμεων – παραγωγικών σχέσεων.
Η πολυπλοκότητα της διαστρωμάτωσης των
κοινωνικών σχέσεων εκδηλώνεται με την εμφάνιση συλλογικών υποκειμένων, όπως τα
συνδικάτα, τα πολιτικά κόμματα, τα κοινωνικά κινήματα διαμαρτυρίας, αλλά και οι
δυνάμεις των παγκόσμιων αγορών και της υπερεθνικής εταιρικής διακυβέρνησης,
όπως και των σύγχρονων μορφών ηλεκτρονικής και τεχνολογικά εξελιγμένης συγκέντρωσης
και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου ως ειδικής κοινωνικής σχέσης που εκδηλώνεται
πλέον σε παγκόσμια και οικουμενική βάση.
Η κοινωνία, συνεπώς, δεν ταυτίζεται με
κάθε σχέση μεταξύ μεμονωμένων ατόμων σε ευρείες κλίμακες, αλλά κυρίως με την αυτονόμηση
των σχέσεων αυτών σε αυθύπαρκτα συλλογικά υποκείμενα, τα οποία ναι μεν
προϋποθέτουν την ύπαρξη και την –πρόθυμη ή αναγκαστική- συμμετοχή των μεμονωμένων ατόμων, αλλά
σταδιακά παύουν να λειτουργούν ως απλό άθροισμα τους. Η σύγχρονη μαζική
κοινωνία δεν είναι άθροισμα των μεριδίων ατομικής ελευθερίας και αυτονομίας των
μεμονωμένων ατόμων, αλλά η συναίρεση και η –εθελούσια ή αναγκαία- εκχώρηση
μέρους αυτής της ελευθερίας προς μια συλλογική κοινότητα, προς ένα συλλογικό
υποκείμενο με δική του αυθύπαρκτη πραγματική λειτουργία και ενίοτε νομική –
θεσμική συγκρότηση και για το λόγο αυτό με δικές του αξιώσεις συλλογικών
ελευθεριών και πολιτικών δικαιωμάτων. Μόνον έτσι η ελευθερία των πολιτικών
κομμάτων δεν περιορίζεται στην ελευθερία των ιδρυτών τους ή στην ελευθερία
συμμετοχής σε αυτά, αλλά περιλαμβάνει και την ελευθερία δράσης των ίδιων των
κομμάτων, ως αυθύπαρκτων συλλογικών υποκειμένων της πολιτικής ζωής, αλλά και ως
κατεξοχήν πολιτικών θεσμών σχηματισμού της πολιτικής βούλησης του λαού (Habermas, 1997, 294).
Η σύγχρονη μαζική κοινωνία αντιπροσωπεύει
την οργάνωση του συνόλου των κοινωνικών σχέσεων σ’ ένα ενιαίο και συνεκτικό
σύστημα αμοιβαίων αναδράσεων και διαλεκτικών συγκρούσεων, με αυτοτελή ιδεολογική,
πολιτική και εξουσιαστική διάρθρωση. Είναι η κοινωνία των παραγωγικών σχέσεων,
των παραγωγικών δυνάμεων και των τάξεων, των ομάδων, των συμφερόντων, των
κινημάτων, των πολιτικών κομμάτων και των εν γένει πολιτικών αγώνων.
Όμως, είναι ξεκάθαρο ότι η κοινωνία
προϋποθέτει την –εθελούσια ή αναγκαστική- συμμετοχή των ατόμων, καταρχήν ως
ιδιωτών. Ως εκ τούτου, προϋποθέτει και την τυπική – νομική ισότητα, την
ουσιαστική –κοινωνική και οικονομική- ανισότητα, τα προνόμια και τα βάρη της
πραγματικής ζωής τους. Εξελίσσεται από την πρωταρχική αθροιστική «κοινωνία των
ιδιωτών» και των μεμονωμένων ατόμων, που η αναγκαστική κατάταξη τους σ’ ένα
ορισμένο τρόπο παραγωγής και στο συναφή με αυτόν κοινωνικό περιβάλλον,
μεταφέρει τις βιοτικές ανάγκες, αλλά και τις πνευματικές αξιώσεις τους, από την
ιδιωτική προς τη δημόσια σφαίρα, απ’ την οικιακή προς την πολιτική οικονομία.
Πρόκειται για το βασίλειο της ανάγκης, αλλά και των συλλογικών δικαιωμάτων που
ενσαρκώνει η σύγχρονη κοινωνική δημόσια σφαίρα, στην οποία κυριαρχεί όχι πλέον
το μεμονωμένο άτομο, ούτε οι πρόσκαιρες αθροιστικές συνευρέσεις του, αλλά το
συναιρετικό και ενίοτε αντιπροσωπευτικό συλλογικό είδωλο του, κοινωνικά
πρωτογενές και αυθύπαρκτο, άλλως αυτονομημένο από τα κυτταρικά επιμέρους
στοιχεία του. Έτσι, η κοινωνική δημόσια σφαίρα είναι ταυτόχρονα χώρος βιοτικών
αναγκών, ανισοτήτων και εκμετάλλευσης, αλλά και χειραφέτησης και πολιτικών
αγώνων, το δυναμικό optimum των συλλογικών
ελευθεριών και δικαιωμάτων. Σταδιακά και ανέκκλητα η κοινωνία των ιδιωτών
ανέρχεται στην κοινωνία των πολιτων.
Το
μεμονωμένο άτομο – ιδιώτης αναδεικνύεται έτσι σε εις ολόκληρον φορέα των
πολιτικών - συμμετοχικώνδικαιωμάτων, το οποίο όμως δεν είναι εξοπλισμένο με την
ανακλητική ισχύ του μεριδιούχου.
Τα συλλογικά δικαιώματα της
κοινωνικής δημόσιας σφαίρας δεν συνιστούν αρνητικές αξιώσεις αυτονομίας και προσωπικής
αυτορρύθμισης, αλλά αξιώσεις θετικής - πολιτικής δράσης και ενίοτε συμμετοχής[1].
Υπό αυτή την έννοια, υπόκειται σε δεσμεύσεις και κανόνες εξωτερικού
καταναγκασμού, είτε αυτοί υιοθετούνται ως έθιμα ή τεχνικοί κανόνες, είτε
θεσπίζονται ως νομικά κείμενα[2].
Συχνά, πίσω από τους κανόνες του
εξωτερικού καταναγκασμού διαμορφώνονται ισχυρές πλειοψηφίες, οι θεσμικοί ή de facto εκφραστές των
οποίων αποδεικνύουν χαρακτηριστική εχθρότητα και αλαζονεία εις βάρος των ατομικών
ελευθεριών, ιδίως αυτών που αφορούν στην ελευθερία γνώμης και άσκησης κριτικής.
Για παράδειγμα, η θρησκευτική ελευθερία τίθεται υπό την ουσιαστική εποπτεία και
έγκριση της θρησκείας της πλειοψηφίας του πληθυσμού, με αποτέλεσμα η
θρησκευτική πίστη όλων, δηλαδή και της πλειοψηφίας και της μειοψηφίας, να
εκφυλίζεται από ιδιωτική σε δημόσια υπόθεση, από ατομική ελευθερία σε κοινωνική
ανισότητα και διάκριση[3].
Η δημόσια κοινωνική σφαίρα είναι ο
κατεξοχήν –όχι όμως και ο αποκλειστικός- χώρος της πολιτικής. Η κοινωνία και
όχι το κράτος είναι το πεδίο εκδήλωσης των πολιτικών δικαιωμάτων, καθώς από
κοινωνία των ιδιωτών αναμορφώνεται σε κοινωνία των πολιτών και καθώς τα
διάσπαρτα συλλογικά υποκείμενα συσσωματώνονται στο δομικό, νομικό και ηθικό
θεμέλιο του σύγχρονου έθνους – κράτους: το λαό, ως αυθεντικό φορέα της λαϊκής
κυριαρχίας. Ο κοινωνικά και ταξικά ανομοιογενής λαός, με τρανταχτή εξαίρεση τη
συγκρότηση του σε εκλογικό σώμα, δεν είναι όργανο ή θεσμική βαθμίδα του
κράτους, αλλά η καθολική πολιτική οργάνωση, η θεσμική υλικότητα της κοινωνίας.
Παράλληλα, η πολιτική συνιστά τη διαλεκτική της καθημερινής συμμετοχικής δράσης
που επιδιώκει να διαμορφώσει το περιεχόμενο της δημόσιας διακυβέρνησης και όχι,
πάντως, η συσταλτική προνομία του κράτους να ορίζει εχθρούς και φίλους (Σμιτ
2009).
Τα πολιτικά -ατομικά και συλλογικά-
δικαιώματα με το θετικό συμμετοχικό περιεχόμενο τους, δεν αντιστοιχούν σε
λειτουργικές καταστάσεις του κράτους, αλλά στις διαδικασίες σχηματισμού της
πολιτικής βούλησης του λαού (Volkswillensbildung), οι οποίες
εκδηλώνονται στο πλαίσιο της κοινωνικής δημόσιας σφαίρας[4].
Η πολιτική βούληση του λαού δεν πρέπει να
ταυτίζεται με την πολιτική βούληση του κράτους (Staatswillensbildung), διότι, σε διαφορετική περίπτωση, θα ήταν αδύνατο να
κατανοήσουμε την πολιτική καταπίεση, τη δημοσιονομική αφαίμαξη των αδυνάτων, τη
φαυλότητα, τη διαφθορά και την ανικανότητα των κυβερνήσεων και της δημόσιας
διοίκησης, δηλαδή των δύο κατεξοχήν θεσμικών πυλώνων του κράτους. Ούτε, βέβαια,
θα πρέπει να παρασυρθούμε στην αναγνώριση ενός ιερού αξιώματος περί αλάθητου
και ορθότητας της πολιτικής βούλησης του λαού, όταν αυτή καταστεί εφικτό να
εκφραστεί με σαφή, ξεκάθαρο και κυρίως άμεσο τρόπο.
Το κράτος δεν έχει δικαιώματα και
ελευθερίες, ούτε καν συλλογικού χαρακτήρα. Το κράτος έχει εξουσίες και
αρμοδιότητες, με βάση τις οποίες λαμβάνει και εφαρμόζει αποφάσεις. Η κρατική
δημόσια σφαίρα είναι ο απόλυτος χώρος της πολιτικής βούλησης του κράτους, είτε
πρόκειται για αμιγώς πολιτικές αποφάσεις και διοικητικές πράξεις, είτε για
νόμους, είτε για δικαστικές αποφάσεις[5].
Τα άτομα – ιδιώτες δεν συμμετέχουν στο κράτος, αλλά συνδέονται με αυτό χάρη
στους μηχανισμούς δημοκρατικής νομιμοποίησης που διαμορφώνονται στο πλαίσιο της
κοινωνικής δημόσιας σφαίρας, ως διαδικασίες παραγωγής της γενική συναίνεση του
λαού προς τους θεσμούς και το εν γένει νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα του
κράτους[6].
Επίσης, τα μεμονωμένα άτομα είναι
κυβερνώμενοι, αλλά και πολίτες, ουσιαστικά δηλαδή οι αποδέκτες της κανονιστικής
και πολιτικής αυθεντίας (authority) του κράτους.
Η λαϊκή κυριαρχία, η οποία συμπεριλαμβάνει
και το διατακτικό θέσφατο της αρχής της πλειοψηφίας, αποκρυσταλλώνει σε θεσμικό
λειτουργικό επίπεδο τη διαλεκτική σχέση της κοινωνικής με την κρατική δημόσια
σφαίρα. Η λαϊκή κυριαρχία θέτει ως απαραίτητη προϋπόθεση του σχηματισμού της
πολιτικής βούλησης του κράτους την εγκριτική αίρεση της πολιτικής βούλησης του
λαού, καθώς και την εξάρτηση της καθορισμένης και θεσπισμένης από το κράτος
νομιμότητας από τη δημοκρατική νομιμοποίηση του λαού.
Έτσι, ναι μεν το κράτος δεν γίνεται
εργαλείο του λαού ή της πλειοψηφίας του, αλλά δεν μπορεί και να λειτουργήσει
ερήμην του ή πολύ περισσότερο εναντίον του.
Το κράτος διατηρεί με αυτό τρόπο τη
σχετική αυτονομία του, τόσο απ’ τις κυρίαρχες τάξεις, όσο και από τις
κοινωνικές συγκρούσεις, οι οποίες χαρακτηρίζουν την κοινωνική δημόσια σφαίρα.
Το κράτος αναπαράγει την εκάστοτε κοινωνική εξουσία και κυριαρχία, όχι μόνο με
την κατασταλτική βία, η χρήση της οποίας περιορίζεται στις σύγχρονες
δημοκρατίες στη συγκυρία της κατάστασης πολιορκίας, αλλά, κατά βάση,
συμπυκνώνοντας τους συσχετισμούς κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων που
αναφύονται σε μια ορισμένη κάθε φορά ιστορική στιγμή. Το σύγχρονο δημοκρατικό
κράτος δεν ανήκει βέβαια σε όλους, αλλά διεκδικείται απ’ τους πάντες, από κάθε
ικμάδα της διάχυτης ή οργανωμένης κοινωνικής δράσης.
Στο επίπεδο του κράτους, η πολιτική, ως
συμμετοχική αξίωση προόδου και ευημερίας, αντικαθίσταται από τη δημόσια
διακυβέρνηση και οι διάχυτοι πολιτικοί και κοινωνικοί αγώνες από τη θεσμική
ισχύ της κρατικής εξουσίας. Με άλλα λόγια, η πολιτική μετατρέπεται σε
κυβερνητική πολιτική, η οποία συμπυκνώνει το μονοπώλιο της κρατικής έννομης βίας.
Η σχετική αυτονομία του κράτους έχει
πρωτίστως πολιτικό και δευτερευόντως νομικό περιεχόμενο, ενώ το καθιστά υπόλογο
όχι μόνο με βάση τον κοινωνικά κυρίαρχο προσανατολισμό του, αλλά και με βάση ένα
κριτήριο περί γενικού δημοσίου συμφέροντος, το οποίο οφείλει να υπηρετεί τη
βιωσιμότητα της δημοκρατίας δια προνοιακών παρεμβάσεων κοινωνικής συνοχής και
αλληλεγγύης. Το σύγχρονο κοινωνικό κράτος, παρά την ανελέητη αμφισβήτηση που
δέχεται, αναδεικνύει την αμοιβαία αλληλεξάρτηση και τη διαχρονική σχέση που
ενώνει και ταυτόχρονα αντιπαραθέτει το ιδιωτικό με το δημόσιο[7].
Το κράτος είναι ταυτόχρονα εγγυητής των ατομικών
δικαιωμάτων, αλλά εκπροσωπεί και την κύρια απειλή προς αυτά. Είναι το ίδιο
κράτος, του οποίου η συνταγματική νομιμότητα αναγνωρίζει ατομικά και πολιτικά
δικαιώματα, αλλά επιπλέον επισύρει τον κίνδυνο εκτροπών και παραβιάσεων τους[8].
Παράλληλα, με την αναγνώριση κοινωνικών
δικαιωμάτων, το κράτος εξοπλίζει την εγγυητική του λειτουργία μ’ έναν
παρεμβατικό μηχανισμό καταπολέμησης των ανισοτήτων, στις οποίες ο Αριστοτέλης
διέβλεπε την πηγή ενός καταστροφικού φθόνου που απειλούσε τη συνοχή κάθε
πολιτείας. Ήδη, όμως, η κοινωνική δημοκρατία ενσαρκώνει την «δημοσιοποίηση» της
ιδιωτικής σφαίρας και την περιστολή της «ιδιωτικοποίησης» της δημόσιας σφαίρας[9].
Το κράτος υιοθετεί εγγυήσεις υπέρ των
δικαιωμάτων, οι οποίες αποσκοπούν στον περιορισμό της αυθαιρεσίας των οργάνων
του, αλλά και την τριτενεργούσα καταπίεση της κοινωνικής πλειοψηφίας. Ύστερα, όμως,
έρχεται ο κοινός νομοθέτης και η δικαιοσύνη να θέσουν, με ευρηματικούς είν’
αλήθεια τρόπους, σε αμφισβήτηση τις ελευθερίες. Δεν χρειάζεται η θεσμοθέτηση
απαγορεύσεων ή καταργήσεων, αλλά η προσθήκη μια «αναγκαίας», αλλά νομοθετικά
προβλεπόμενης απόκλισης για λόγους δημοσίας τάξεως. Αρκεί, λοιπόν, μια
ανεπαίσθητη αστοχία ως προς την αρχή της αναλογικότητας και η ζημιά έχει γίνει.
Η αληθινή και όχι η δηλούμενη σχέση του
κράτους με την ιδιωτική σφαίρα και το απαραβίαστο της προσωπικής αυτονομίας
καθορίζει κάθε φορά το βαθμό προσβολής της δημόσιας –κοινωνικής και κρατικής-
σφαίρας από ολοκληρωτικές εκτροπές, οι οποίες πέρα από τα άλλα χαρακτηριστικά
τους αντιπροσωπεύουν την –κατά περίπτωση- ισοπέδωση κάθε ατομικής ελευθερίας,
τόσο από την κρατική καταστολή, όσο και από κάθε λογής χειραγωγημένες από το
κράτος ή ισχυρά ΜΜΕ κοινωνικές πλειοψηφίες[10].
Βασίλειος
Γκίκας
Κοινωνιολογία των θεσμών της εθνικής και διεθνούς διακυβέρνησης,
σελ.12-18.
[1] Πρβλ. Χρυσόγονος, Κ.: Ατομικά και κοινωνικά
δικαιώματα, Εκδ. Αντ. Σάκκουλας, Αθήνα 2002
[2] Πρβλ. Μάνεσης, Α.: Συνταγματικά δικαιώματα, Εκδ.
Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη 1982, όπου (σελ. 19 κ. επ.) διατυπώνεται μια κλασική
πλέον τυπολογία των δικαιωμάτων με βάση το περιεχόμενο τους (αρνητικό, θετικό,
συμμετοχικό).
[3] Ενδεικτική από την άποψη αυτή είναι η προτεινόμενη
από τον Πλάτωνα απαγόρευση της ιδιωτικής θρησκευτική λατρείας («ιερά μηδέ εις εν ιδίαις οικίας εκτίσθω»,
πρβλ. Πλάτων, Νόμοι, 909 i (πρβλ. Βασική
βιβλιογραφία).
[5] Πρβλ. Κοτζιάς, Ν.: Κράτος και Πολιτική. Η
Διαλεκτική του Κράτους, Εκδ. Νέα Σύνορα – Α.Α. Λιβάνης, Αθήνα 1993
[6] Για μια προσέγγιση της νομιμοποίησης, πρβλ. Weber, M.: Wirtschaft
und Gesellschaft, Εκδ. Mohr, Tuebingen 1980,
σελ. 122 κ.επ., Μάνεσης, Αρ.: Συνταγμαγτικό Δίκαιο, Εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη,
σελ.74 κ.επ., του ιδίου: Η εξέλιξη των πολιτικών θεσμών στην Ελλάδα: Αναζητώντας
μια δύσκολη νομιμοποίηση, στο συλλογικό τόμο «Η Ελλάδα σε εξέλξη», Εκδ Εξάνας1986,
σελ 17, Τσάτσος, Δ.: Συνταγματικό Δίκαιο, τομ. Α΄, Θεωρητικό θεμέλιο, Εκδ. Αντ.
Ν. Σάκκουλας, Αθήνα – Κομοτηνή 1994, Ζώρας, Κ.: Κοινωνιολογία του Πολιτικού
Συστήματος. Γενικό Μέρος, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή 2008,
(Πρόθεμα Α. Μεταξάς), σελ. 101 κ. επ., Διαμαντόπουλος, Θ.: Τα πολιτικά
καθεστώτα, οπ.π., σελ. 323 κ. επ., Σεραφεντίδου, Μ.: Εισαγωγή στην Πολιτική
Κοινωνιολογία, Εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2006, σελ. 122 κ.επ.
[7] Πρβλ. Χτούρης, Σ.: Κοινωνική διαφοροποίηση,
κοινωνικές ομάδες και κοινωνική πολιτική. Νεότεροι μετασχηματισμοί της
κοινωνικής πολιτικής και η προβληματική του κοινωνικού αποκλεισμού, στο
Σακελλαρόπουλος, Θ.(επιμ.): Η μεταρρύθμιση του Κοινωνικού Κράτους, τομ. Α΄,
Εκδ. Κριτική, Αθήνα 1999, σελ. 243 κ.επ.
[8] Πρβλ. ιδίως Πόππερ (Βασική βιβλιογραφία, τομ. 1),
σελ. 191 κ.επ.
[9] Πρβλ. Γρηγορίου, Π.: Το μέλλον της Ευρώπης και η
σύνοψη του Ευρωπαϊκού Χώρου. Η Κοινωνική, Πολιτική και Θεσμική διάσταση της
χωρικής συνοχής στην προοπτική της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, Εκδ. Παπαζήσης,
Αθήνα 2002, σελ. 16. Επίσης, Teubner, G.: Die
anonyme Matrix: Zur
Menschenrechtsverletzungen durch “private” transnationae Akteure, στο: Neumann,
U. – Kirste, S. (επιμ.): Rechtsphilosophie im 21. Jahrhundert, Suhrkamp, Frankfurt am Main 2008, σελ.
440 κ. επ.
[10] Μια εντελώς ιδιαίτερη περίπτωση κοινωνικής και εν
συνεχεία πολιτικής χειραγώγησης με πρόδηλα ολοκληρωτικά χαρακτηριστικά αποτελεί
και το κίνημα του προτεσταντικού φονταμενταλισμού στις ΗΠΑ, για το οποίο πρβλ.
ειδικότερα Μαραγκουδάκης, Μ: Αμερικανικός Φονταμενταλισμός. Πως οι πολιτικές,
θρησκευτικές και επιστημονικές αντιπαραθέσεις στη Δύση διαμόρφωσαν τον
μισαλλόδοξο αμερικάνικο προτεσταντισμό, Εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 2010, ιδίως σελ.
589 κ.επ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου